Gerlach in Banholt

Banholt is in het heuvelland het tweede oord na Houthem waarin Gerlach herinnerd en vereerd wordt. De jonkheid van Banholt plaatst op de zaterdag voor Pinksteren een Gerlachusden naast de kerk. Daarbij wordt Gerlachs bescherming over de boerenbedrijven ingeroepen. Op 5 januari, de feestdag van St. Gerlach, vindt in Banholt in de St. Gerlachuskerkde brood- en zandzegening plaats. Het zand wordt over de tuinen en landerijen uitgestrooid. De naam Gerlach komt er, net als in Houthem, regelmatig voor als tweede doopnaam onder de parochianen.

De Gerlachusden met de jonkheid van Banholt onderweg naar de Gerlachuskerk in Banholt

Tot 1939 was het rectoraat Banholt afhankelijk van de St. Lambertusparochie te Mheer. In dat jaar werd het rectoraat tot parochie verheven en net als de rectoraatskerk toegewijd aan St. Gerlach. Volgens de lokale overlevering bestond er reeds voor de oprichting van de nieuwe parochie een Gerlachverering in de regio van Banholt. De aankoop na 1881 van een afgedankte klok uit de kerktoren te Houthem, de aanschaf van het eerste Gerlachbeeld in 1882 en de aanbrenging van de glas-in-loodramen in 1910 bevestigen een vroeg ontstaan van de verering. Een stimulus voor de verering was ongetwijfeld de toeschrijving aan de voorspraak van St. Gerlach dat op Pinkstermaandag 1902 bij een blikseminslag in het kerkgebouw de daar aanwezige parochianen ongedeerd bleven.

Na de oprichting van de parochie werd Gerlach te Banholt meer in het algemeen aangeroepen tegen ziekten onder mensen en vee. Uit de wijde omgeving kwamen landbouwers ter bedevaart: Eckelrade, Sint-Geertruid, Reijmerstok, Mheer, Noorbeek, Margraten, Heugem-Maastricht maar ook uit Houthem-St. Gerlach zelf en soms ook van over de Belgische grens zoals uit Sippenaken, Hombourg en Remersdaal. Afgezien van de eigen parochianen ging het, althans in de jaren dertig van de 20e eeuw, niet om grote aantallen bezoekers; men spreekt van enige tientallen. Zij kwamen met de fiets aan de ene hand en een rozenkrans in de andere hand biddend naar Banholt gelopen. Na de plechtigheden en de kermis gingen zij fietsend weer naar huis. Op de feestdag (waarschijnlijk 5 januari en/of Pinkstermaandag) werd brood en water gezegend en werd zand meegenomen, meestal om thuis in de stallen te strooien. De dieren zelf werden niet gezegend. Gerlach werd ingeroepen bij ziekten van alle dieren. Sinds de Tweede Wereldoorlog is de bedevaart langzamerhand verlopen tot een min of meer lokale verering in de jaren zestig. Van oudsher bestonden er goede contacten met de grote Gerlachbedevaart in Houthem. Daardoor konden de parochianen een klokje uit de kerk van Houthem verwerven, waarnaar later het parochieblad werd vernoemd ('St. Gerlachusklokje'). Ook het Gerlachzand dat in Banholt verkrijgbaar is, komt uit Houthem.

Op de zaterdag voor Pinksteren bestond het gebruik dat de jonkheid van Banholt een Gerlachus-denneboom ging kappen op het landgoed van graaf De Béhauld in Altembroek, vlak over de Belgische grens. Met stilzwijgende toestemming van de- graaf werd deze boom 'meegenomen'. Als de den op het kerkplein is opgericht wordt hij versierd met bloemen, wimpeltjes en een vlag in de top. Tegenwoordig wordt deze den gehaald in het Bovenste Bosch bij Epen. De pastoor gaat mee, improviseert een Gerlachgebed om zijn voorspraak in te roepen en mag dan de eerste bijlslagen doen. Na het neerhalen van de boom wordt deze via Slenaken, Noorbeek en Mheer naar Banholt gebracht. Gerlachs bescherming over de landerijen wordt ingeroepen, maar omdat er in 1999 nog maar vijf actieve boeren in het dorp waren, werd de heilige gevraagd zijn bescherming ook tot de werkplekken en arbeidsplaatsen van de andere inwoners uit te breiden. - De verering komt aan het einde van de 20e eeuw nog tot uiting in de uitstelling en verering van zijn reliek op de eerste maandag van iedere maand na de mis van 19.00 uur. Op die dagen is het opmerkelijk drukker dan tijdens de andere missen door de week. De bezoekers zijn overigens nagenoeg allen afkomstig uit Banholt. Ter ere van Gerlach zijn in de kerk onder meer noveenkaarsen te koop met een afbeelding van de heilige. De brood- en zandzegening op de feestdag van Gerlach bestaat nog steeds: het brood wordt thuis genuttigd en het zand, verpakt in speciale zakjes, wordt over de tuinen en landerijen uitgestrooid. Er worden jaarlijks nog zo'n 150 plastic zakjes aangemaakt, die naast het Gerlachbeeld worden neergezet. Rond Pasen is de voorraad meestal uitgeput. De kermis vindt op de eerste zondag van het jaar plaats (vroeger vast op de dagen 4-6 januari). De naam Gerlach komt veelvuldig voor als tweede doopnaam onder de parochianen.

Klokken: 1 de begin 19e-eeuwse Gerlachklok, afkomstig uit de toren van de Gerlachkerk van Houthem-St. Gerlach, is na 1881 door de parochianen aangekocht. De klok is in 1943 door de Duitsers meegenomen, maar na indiening van een petitie van de pastoor - met verwijzing naar de historische waarde - dat jaar weer geretourneerd. De klok heeft vervolgens een tijdlang als symbool in de doopkapel gestaan, maar is sinds jaren weer verdwenen; 2 in 1948 werd een tweede 'S. Gerlaco'-klok bij Eysbouts in Asten besteld en 3 in 1956 nog een derde 'Gerlacus'-klok bij Petit en Fritsen. Deze laatste twee klokken bevinden zich anno 1995 nog in de toren.

Glas-in-loodramen: het voormalige raadhuis van Mheer uit 1950 bevat vensters in de centrale ingangspartij met afbeeldingen van Gerlach en Lambertus.

Devotionalia: Noveenkaars met als afbeelding de schildering van Gerlach als kluizenaar in de kerk te Houthem (merk 'oleum angela sanctuarii'; betrokken via de fa. Hennissen uit Banneux).

Devotioneel drukwerk

• Prentje: 1 devotieprentje met op de voorzijde een tekening door dom. J. van der Mey van het beeld van Gerlach in een nis, en de tekst: 'H. Gerlachus in de kerk van den H. Gerlachus te Banholt'; achterzijde blanco (7 x 11,2 cm; ca. 1939?; coll. D. Gooren); 2 sinds medio 1995 is een voor Houthem vervaardigd devotieprentje ook in Banholt beschikbaar: een z/w-foto van het 18e-eeuwse beeld van Gerlach te Houthem en de tekst 'H. Gerlachus, bid voor ons' en op de achterzijde een gebed tot de heilige (7 x 12 cm).
• Bedevaartboekje: vlak voor of na de Tweede Wereldoorlog verscheen: Het leven van den H. Gerlacus patroon der parochie Banholt, bijzonder beschermer tegen besmettelijke ziekten, voornamelijk onder het vee tevens noveen- en gebedenboekje (Gulpen; druk. M. Alberts, z.j.; impr. dr. J. Kroon s.j.; 61 p.).

 Gerlachuskerk met Gerlachusden te Banholt

Bron: https://www.meertens.knaw.nl/bedevaart/bol/plaats/52